Moje dziecko ma 2, 3 lata i nic nie mówi! Opóźniony rozwój mowy – uwarunkowania i przyczyny

Nie zawsze jest tak, że mowa rozwija się w sposób prawidłowy, a nawet nie rozwija się wcale. Rodzice zauważają, że pomimo upływu czasu ich dziecko nie mówi i wpadają w panikę. Zjawisko to określa się mianem opóźnionego rozwoju mowy.

Przyczyn tego zjawiska może być wiele. Do podstawowych z nich i najczęściej występujących nalezą: uszkodzenia obwodowego aparatu mowy, niedowład narządu słuchu i wzroku, niedorozwój umysłowy, brak motywacji do mówienia, głębokie zaburzenia artykulacji, logofobia (strach przed mówieniem) czy autyzm. Opóźniony rozwój mowy różni się od prawidłowego rozwoju mowy zarówno w aspekcie ilościowym czasu, jak i jakościowym, w sensie biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym czasie.

Opóźniony rozwój mowy można podzielić na:
1. Prosty opóźniony rozwój mowy, zwany też samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy (SORM) – występuje z różnych, nie zawsze wyjaśnionych przyczyn. Może być uwarunkowany dziedzicznie lub być następstwem zaniedbań wychowawczych i wpływu środowiska. W końcowej fazie rozwojowej mowa zwykle osiąga swój prawidłowy poziom. Okres fizjologicznej niemowy może trwać do 3. roku życia, zasób słów jest ubogi, występują liczne zaburzenia artykulacji, dłuższe wyrazy są redukowane do dwóch, trzech sylab. Można wyróżnić: globalny SORM (obejmuje mówienie i rozumienie) i parcjalny SORM (dotyczy wybiórczo rozumienia, słownictwa, gramatyki, artykulacji). Przyczynę może stanowić: opóźniony proces mielinizacji włókien nerwowych narządów artykulacyjnych, brak odpowiedniej stymulacji werbalnej, trudności poznawcze i emocjonalne.

2. Niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), towarzyszący: głuchocie, niedosłuchowi, zaburzeniom wzroku, upośledzeniu umysłowemu, zaburzeniom psychicznym, uszkodzeniom ośrodkowego układu nerwowego, jąkaniu.

3. Opóźniony rozwój mowy czynnej – występujący dość często (u około 3% dzieci w wieku przedszkolnym), charakteryzujący się opóźnionym rozwojem artykulacji, przy prawidłowym rozumieniu mowy i sprawnych ruchowo mięśniach artykulacyjnych. Dziecko potrafi wymówić w izolacji prawie wszystkie głoski, czasem też sylaby, jednak nie potrafi złożyć ich w słowo i wypowiedzieć w należytym tempie. Poziom umysłowy dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej jest zgodny z wiekiem. Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej słyszą dobrze i prawidłowo wykonują słowne polecenia, mówią mało lub wcale. W następstwie ORM u dzieci tych występują trudności w nauce czytania i pisania.

Diagnoza przy opóźnionym rozwoju mowy u dziecka powinna obejmować przede wszystkim zbadanie słuchu. Gdy wypadnie nieprawidłowo przyczyna jest już znana. Natomiast, gdy badanie będzie miało pozytywny wynik należy wszcząć takie procedury jak zbadanie inteligencji za pomocą skal bezsłownych oraz sprawdzenie poziomu rozumienia mowy.
W przypadku otrzymania prawidłowych wyników wszystkich wymienionych badań – można rozpoznać opóźnienie rozwoju mowy czynnej. U tych dzieci nie jest jeszcze w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach myślenia słownego.

H. Spionek wyróżnia trzy grupy dzieci, u których rozwój mowy przebiega nieprawidłowo:
I grupa – obejmuje dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem, ale ich wymowa od razu była prawidłowa,
II grupa – to dzieci, które zaczęły mówić we właściwym czasie, ale ich wymowa długo była nieprawidłowa,
III grupa - to dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.

Najczęściej poważne opóźnienia rozwoju mowy mają podłoże organiczne, wynikające z mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, które powstały pod wpływem biologicznych czynników patogennych, działających w okresie płodowych i okołoporodowym. Zdarza się też, że jest ono następstwem zaniedbań pedagogicznych. Zaniedbania środowiskowe lub brak prawidłowych wzorców mowy również może być przyczyną opóźnionego rozwoju mowy u dzieci. Bardzo ważna jest emocjonalna więź z matką. W przypadku braku miłości i czerpanej z niej chęci kontaktu fizycznego (przytulanie, całowanie) pojawia się niechęć do gaworzenia, które jest przejawem zadowolenia i radości z obcowania z bliską osobą. Dziecko zawsze słucha z zaciekawieniem – wtedy chęć do mówienia jest duża, a rozwój mowy ułatwiony.

Przyczyny ORM można podzielić na egzogenne (zewnętrzne) i endogenne (wewnętrzne).
Do pierwszych z nich zalicza się brak bodźców do mówienia(dziecko wychowujące się bez towarzystwa ludzi może w ogóle nie nabyć mowy), nadmiar bodźców słownych (może zniechęcić do rozwijania mowy czynnej), niewłaściwa reakcja otoczenia dziecka na pierwsze wypowiedzi (np. zlekceważenie), czy nieprawidłowe wzorce mowy u dorosłych.
Natomiast wśród przyczyn endogennych można wyróżnić: uszkodzenia ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego, uszkodzenia narządu słuchu, autyzm, czy uszkodzenia narządu wzroku.