"Moje dziecko się jąka". Jak rozmawiać z dzieckiem jąkającym się - radzi logopeda

Co to jest jąkanie?
Jąkanie, inaczej nazywane niepłynnością mowy (a przeciwstawiane mowie płynnej) to zagadnienie bardzo złożone. Można jednak wyodrębnić pewne cechy charakterystyczne tego zaburzenia, których nasilenie oraz rodzaj zależny jest od przypadków indywidualnych. Józef Sheehan (jąkający się psycholog) bardzo trafnie zobrazował jąkanie na przykładzie „modelu góry lodowej”. Jej przeważająca część, która wystaje ponad wodą jest reprezentacją jawnych, zewnętrznych, widocznych, słyszalnych objawów jąkania, a mniejsza jej część, znajdująca się pod wodą to metafora objawów ukrytych jąkania, czyli psychicznych, wewnętrznych: uczuć i postaw.

Do objawów jawnych zaliczymy wszystkie zaburzenia związane z oddychaniem, wydawaniem dźwięku oraz samym mówieniem. Najczęściej można obserwować:
- powtarzanie słów, pojedynczych sylab, głosek
- przeciąganie/przedłużanie samogłosek i spółgłosek
- bloki mowy, gdy aparat artykulacyjny jest gotowy do wypowiedzi, ale dźwięk się nie pojawia, np. zespół przeciągnięć, pauzy napięte
- napięcie mięśni twarzy, wokół szyi, warg, nosa, oczu
- dodatkowe ruchy ciała (współruchy), np. tupanie nogami, stukanie palcami, kręcenie pupą itp.
- kłopoty z oddechem, np. wstrzymywanie oddechu podczas wypowiedzi lub zbyt długi wdech

Zdarza się jednak, że dziecko wypracuje pewne sposoby radzenia sobie z jąkaniem, które nie będą objawem dziecięcego sprytu, a raczej wypada myśleć o nich, jako ukrytych objawach jąkania – tych niewidocznych, płynących z głębi dziecięcego „ja”. Zaliczyć tu możemy:
- unikanie mówienia pewnych słów (lub zamienianie ich), np. zaczynających się na określoną głoskę
- unikanie niektórych sytuacji, wymagających zaangażowania słownego, co prowadzić może do izolowania się od świata
Trzeba jednak być niezwykle czujnym, by te ukryte objawy jąkania u dziecka dostrzec.

Jąkanie wczesnodziecięce a rozwojowa niepłynność mówienia
Kiedy u dziecka zauważymy pierwsze objawy niepłynności, nie zawsze musi to oznaczać, że nasze dziecko wyrośnie na osobę jąkającą się. Badania naukowe, zarówno światowe, jak i polskie pokazują, że u około 60% dzieci od 2 aż do 6 r.ż., czyli w czasie, kiedy rozwój mowy przebiega najbardziej intensywnie pojawia się zwykła, tzw. rozwojowa niepłynność mówienia, która jest ścisle związana z nabywaniem kompetencji językowej i komunikacyjnej. Objawy zwykłej niepłynności rozwojowej przypominają objawy jąkania wczesnodziecięcego (powtarzanie części wyrazu, przeciąganie głosek, napięte pauzy, nierytmiczne wymawianie głosek, itp.), jednak wraz z coraz lepszym opanowywaniem umiejętności posługiwania się językiem przez dziecko, częstotliwość pojawiania się objawów niepłynności będzie się zmniejszać, aż do ich całkowitego zaniku do ukończenia przez dziecko 7 r.ż., bez specjalistycznej pomocy terapeutycznej.

Skąd bierze się jąkanie?
Jak pisałam na początku, jąkanie to zjawisko niezwykle złożone, a przyczyny jego wystąpienia nie są łatwe do ustalenia. Podążając za badaczami, skłaniam się ku wieloczynnikowej koncepcji jąkania, według której, wystąpienie objawów niepłynności zależne jest od czterech grup czynników: fizjologicznych, psychologicznych, językowych oraz środowiskowych.

Czynniki fizjologiczne i językowe. Badania wykazują, że jąkanie może mieć podłoże genetyczne, tzn. bardziej prawdopodobne jest pojawienie się objawów niepłynności u dziecka, w którego rodzinie problem jąkania już się pojawił. Większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń płynności zauważa się również u dzieci z uszkodzeniem mózgu, zespołem Downa oraz urodzonych przedwcześnie. Częściej jąkanie pojawia się również u chłopców niż u dziewczynek Niepłynność może być też związane z różnicami w sprawnościach motorycznych narządów artykulacyjnych, które z kolei ściśle wiążą się z powstawaniem mowy. Badania sugerują również, że dzieci jąkające się mogą prezentować opóźniony rozwój mowy lub przeciwnie – nieprzeciętne zdolności językowe, albo też wykazywać dysproporcje w rozwoju funkcji językowych. Objawy jąkania mogą nasilać się podczas wypowiadania dłuższych, trudniejszych, bardziej złożonych zdań.

Czynniki psychologiczne i środowiskowe mogą nasilać i utrwalać objawy jąkania. To z kolei wyraźnie pokazuje, że „Rodzice nie są winni temu, że dziecko się jaka” (Edward. G. Conture), za to mogą zrobić wiele, by pomóc dziecku pokonywać potknięcia związane z objawami niepłynności.

Ważne jest to, by zwrócić uwagę na to, czy jako Rodzic, nawet nieświadomie, nie dzielę się z dzieckiem swoim lekiem, niepokojem, negatywnymi emocjami, związanymi z jego jąkaniem. Jeśli rozpoznasz swoją terapeutyczną moc w codziennych relacjach z dzieckiem, poziom Twoich obaw na pewno się obniży. A pojawiają się głosy naukowców, którzy sądzą, że taki rodzicielski niepokój może działać niekorzystnie na zmianę stylu komunikacyjnego w relacji rodzic-dziecko, co z kolei wpływać może na częstotliwość jąkania u dziecka. Choćby z tego powodu, warto uwierzyć w swoje rodzicielskie zdolności i nie dać się ponieść lękowi.
Również same predyspozycje dziecka mogą mieć wpływ na rozwój jąkania. Badania pokazują, że dzieci mówiące niepłynnie są bardziej impulsywne, mniej zdolne do panowania nad emocjami, niespokojne, wrażliwe, szczególnie na bodźce płynące ze środowiska; introwertyczne, nieśmiałe, niepewne, lękliwe, mają większe trudności z koncentracją uwagi. Warto też wiedzieć, że nawet małe dziecko jąkające się (w 3 czy 4 r.ż.) może być już świadome trudności, jakie sprawia mu mówienie. Niestety najczęściej ma do nich stosunek negatywny, co z koeli powoduje wycofywanie się z sytuacji komunikacyjnych.

Jak rozmawiać z dzieckiem jąkającym się?
Aby być w dobrej interakcji z dzieckiem, którego mowa jest niepłynna, wypada najpierw poznać własne uczucia wobec dziecka, zastanowić się nad tym, co ono czuje w chwili, kiedy się jąka, a dopiero potem ćwiczyć się w sposobach komunikowania się z nim. Warto rozpocząć od wdrożenia kilku podstawowych zasad (w relacjach domowych i w komunikacji):
- nie stawiaj dziecku zbyt wysokich wymagań (dostosuj je do możliwości dziecka)
- pozwalaj dziecku na przejmowanie inicjatywy w zabawie
- codziennie spędzaj z dzieckiem choć kilka minut, dając mu 100% swojej uwagi
- stosujcie w rodzinie zasadę mówienia po kolei
- sam zwolnij tempo mowy (dostosuj je do tempa mowy dziecka)
- formułuj pytania w postaci zdań oznajmujących, np. Ciekawa jestem, co jadłeś w przedszkolu
- staraj się więcej i częściej komentować to, co robi dziecko, niż pytać o to
- nie przerywaj dziecku
- nie „pomagaj” dziecku sformułowaniami: zwolnij, zacznij jeszcze raz
- nie poprawiaj wypowiedzi dziecka, poczekaj aż skończy i powtórz w poprawny sposób

Kiedy skonsultować się z logopedą?
Rodzicu, konsultacja logopedyczna będzie przydatna, jeśli zauważysz u swojego dziecka:
- powtarzanie dźwięków, sylab lub całych wyrazów, np. bu-bu-buduję dom
- wydłużanie dźwięków, np. luuubię cię
- trudności z rozpoczęciem wypowiedzi, wydobyciem z siebie dźwięku
- problemy z oddechem zanim zacznie mówić lub podczas mówienia
- stosowanie dłuższych przerw podczas mówienia, by znaleźć właściwe słowo
- wzmożone napięcie mięśniowe (np. w obrebie twarzy)
- dodatkowe gesty, którymi „pomaga” sobie w mówieniu
- świadomość problemów mówieniem
- niechęć do mówienia.

Pamiętajmy też o tym, że problem jąkania nie dotyczy wyłącznie pewnej grupy dzieci i dorosłych, którzy mówią niepłynnie. Jąkamy się wszyscy, tylko objawy są mniej lub bardziej nasilone. Któż z nas nigdy się nie zająknął, nie zaciął, nie zablokował, albo komu nie przydarzyło się wtrącenie do wypowiedzi przerywnika na zebranie myśli „yyy”, czy powtórzenie wyrazu, fragmentu słowa, gdy mówimy, a jesteśmy zmęczeni, czy zakłopotani, niepewni w danej sytuacji komunikacyjnej. Dzieciom jednak, u których występują objawy niepłynności w mówieniu potrzeba specjalistycznej pomocy i podjęcia jak najwcześniej terapii logopedycznej. Im bowiem wcześniej rozpoczęta praca z dzieckiem i rodzicami, tym lepsze są terapeutyczne prognozy!

Rodzicom dzieci jąkających się polecam dodatkową lekturę:
Węsierska K., Jeziorczak B, Czy moje dziecko się jąka. Przewodnik dla rodziców małych dzieci, które mają problem z płynnym mówieniem, Katowice 2011.

Źródła:
Byrne R., Pomówmy o zacinaniu, 1989
Chęciek M., Jąkanie, 2012
Kelman E., Nicholas A., Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym, 2013
Kostecka W., Dziecko i jąkanie, 2000
Tarkowski Z., Jąkanie wczesnodziecięce, 1997.