Co to jest związek frazeologiczny? Rodzaje, zastosowanie, przykłady
Związki frazeologiczne to oczko w głowie językoznawców, ale dla wielu uczniów stanowią one twardy orzech do zgryzienia. Wystarczy bowiem jeden mały zgrzyt, aby plan na piątkowe wypracowanie spalił na panewce. Jak wytłumaczyć dziecku, co to jest związek frazeologiczny? Jakie ćwiczenia pozwolą utrwalić znajomość tych wyrażeń?
Związek frazeologiczny: definicja
Powiedzenie, zwrot, wyrażenie, którego znaczenie jest “ukryte”, inne od tego, co oznaczają osobno poszczególne wyrazy — to właśnie związek frazeologiczny. Ta definicja jest dość okrojona, ale ilustrowana odpowiednio dobranymi przykładami pozwoli maluchowi “załapać”, o co chodzi.Starszym dzieciom można podać nieco bardziej skomplikowany opis, na przykład taki, pochodzący ze Słownik Języka Polskiego PWN, który definiuje związek frazeologiczny jako: “ustabilizowane w danym języku połączenie wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń tych wyrazów”.
Związek frazeologiczny: przykład
Nasz codzienny jeżyk jest niezwykle bogaty we frazeologizmy. Pojawiają sie, kiedy chcemy opisać nasze uczucia (“czarna rozpacz”), stan wiedzy (”Alfa i Omega), efekty pracy (“napisane na kolanie”), cechy (“mieć węza w kieszeni”).Dlaczego używamy związków frazeologicznych?
Frazeologizmy ubarwiają język, nadają naszym wypowiedziom charakteru, powalają je ubarwić. Stosowanie związków frazeologicznych dyktuje również ekonomia: kilka słów potrafi zastąpić rozległy opis sytuacyjny. “Kot miał się z pyszna, gdy jego pani nieopatrznie zamknęła mu przed nosem drzwi do domu”. Domyślamy się, że nasz puszysty bohater nie tylko znalazł się w tarapatach, ale i znalazł się w nich przez własne niefrasobliwe zachowanie.Rodzaje związków frazeologicznych
Najszerzej stosowany podział związków frazeologicznych stworzył Stanisław Skorupka, autor Polskiego Słownika Frazeologizmów. Wprowadził on podział związków frazeologicznych ze względu na formę:Wyrażenia: związki zastępujące rzeczownik, przymiotnik lub przysłówek, czyli na przykład: syreni śpiew, kuty na cztery nogi, jak krew z nosa
Frazy: związki w formie zdania lub równoważnika zdania, często będące przysłowiami, porzekadłami lub maksymami, na przykład: jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz.
Zwroty: związki czasowników z innymi wyrazami jak na przykład: wetknąć kij w mrowisko.
Skąd pochodzą związki frazeologiczne?
Odpowiedź na pytanie, skąd się biorą frazeologzimy, nie jest prosta. Bo choć można podać kilka pradawnych źródeł, z których czerpie frazeologia, to konia z rzędem temu, kto wytłumaczy, skąd się wzięło powiedzenie: “słoń ci na ucho nadepnął!” albo określenie “mokra robota”.Niemniej jednak warto pamiętać, że pochodzenie ogromnej liczby związków frazeologicznych można mieć początek w:
- Biblii — stać jak słup soli; salomonowy wyrok, judaszowe srebrniki
- Mitologii — pięta Achillesa, koń trojański
- Literaturze — dantejskie sceny, wiek balzacowski
Związki frazeologiczne: ćwiczenia dla szkoły podstawowej
Fakt, że związków frazeologicznych jest w języku tak ogromna ilość, może być przyczyną wielu nieporozumień. Dlatego tak ważne jest, aby już od początku edukacji uwrażliwiać dzieci na to, że nie wszytsko co mówimy, musi mieć dosłowne znaczenie.Ćwiczenia ze znajomości związków frazeologicznych mogą mogą być o tyle przyjemne, że wiele z tego rodzaju wyrażeń jest w swej absurdalności bardzo zabawna. Jeśli więc tylko mamy czas, a dzieci — chęci, możemy połączyć ćwiczenia ze związków frazeologicznych np. z rysowaniem.
Narysuj ten związek frazeologiczny
Narysuj poniższe związki frazeologiczne na dwóch obrazkach: najpierw znaczenie dosłowne, a potem: znaczenie przenośne. Do tego ćwiczenia świetnie nadają się związki frazeologiczne ze zwierzętami w rolach głównych, na przykład takie, jak poniżej:- Schodzić na psy — stracić dawny blask, renomę; zepsuć się; być cieniem dawnej świetności
- Kupować kota w worku — nabyć coś bez uprzedniego sprawdzenia, co tak naprawdę kupujemy
- Zjeść konia z kopytami — być bardzo głodnym; wyczyścić talerz
- Czuć się jak ryba w wodzie — dobrze sobie radzić w danej sytuacji; umieć się odnaleźć
- Wilk w owczej skórze — osoba udająca przyjaciela, która w rzeczywistości źle nam życzy; obłudnik
- Pisać jak kura pazurem — bazgrać; mieć okropny charakter pisma
- Być biednym jak mysz kościelna — nie mieć pieniędzy; żyć w biedzie
- Zapędzić kogoś w kozi róg — postawić kogoś w sytuacji bez wyjścia
- Patrzeć jak cielę na malowane wrota — gapić się bezmyślnie
- Bułka z masłem — coś banalnie prostego; łatwizna
Frazeologiczne kalambury
Inną, ciekawą formą nauki związków frazeologicznych są kalambury. Do tej zabawy postarajcie się dobrać takie wyrażenia, które nie są niemożliwe do pokazania. Najlepiej nadadzą się krótsze, popularne związki frazeologiczne:- Jak słoń w składzie porcelany — poruszać się niezgrabnie, bez polotu
- Ruszać się jak mucha w smole — ślamazarzyć się, ruszać się powoli, ospale
- Pasować jak kwiatek do korzucha — nie pasować w ogóle
- Spalić za sobą mosty — odciąć sobie wszelkie możliwości powrotu; odciąć sobie możliwość powrotu
- Dumny jak paw — pysznić się, obnosić z czymś
- Żółwie tempo — poruszać się bardzo wolno
Frazeologiczne bajki
Zabawa wymagająca sporej kreatywności, ale dająca też sporo satysfakcji. Polega ono na wymyślaniu historii, które tłumaczyłyby pochodzenie frazeologizmów. Tu nie ma złych odpowiedzi — liczy się kreatywność. Ważne, żeby historia była logicznie spójna, co nie oznacza, że musi być wiarygodna.Ćwiczenie jest dobrym punktem wyjścia do tłumaczenia podstaw etymologii. Po każdej rundzie wymyślonych tłumaczeń podajemy prawdziwą genezę danego wyrażenia. Poniżej przykłady, którymi można się posłużyć:
- Iść jak z płatka — skojarzenia z kwiatami jest ślepą uliczką. Płatek to dawne określenie chusty. Powszechną praktyką było zawijanie w ten kawałek materiału produktów do sprzedaży na targu. A że przekupki były bardzo dobrze wprawione w sztuce zawijania i odwijania, cała procedura szła im bardzo szybko.
- Puścić coś płazem — płąz to płaska część miecza, a “płazowaniem” nazywani karę w postaci bicia. Delikwent, który był “płazowany” z reguły unikał w ten sposób poważniejszych konsekwencji, czyli na przykład śmierci.
- Wyrwać się jak filip z konopii — dlaczego Filip miałby siedzieć w konopiach? Przede wszystkim nie Filip, a właśnie filip, pisany od małej litery. W tym powiedzeniu nie chodzi bowiem o imię, a o określenie zająca w języku białoruskim. W znaczeniu przenośnym chodzi oczywiście o zrobienie czegoś pochopnie, bez uprzedniego przemyślenia swoich działań.
Szukanie błędów w związkach frazeologicznych
Poniższe ćwiczenie polega na szukaniu błędów w związkach. Tego rodzaju zadania często pojawiają się na lekcjach języka polskiego w szkole podstawowej. Na pierwszy rzut oka może się wydawać dość trudne, dlatego należy wcześniej upewnić się, że dzieci spotkały się z wyrażeniami, które mają poprawić.- Andrzej był zieloną owcą swojej rodziny. Nie udało mu się skończyć nawet podstawówki.
- Gosia, jako przedpołudniowy ptaszek, zajmuje się przygotowaniem śniadania, kiesy inni jeszcze słodko śpią.
- Po czym poznać, że mamie podoba się film? W całym kinie słychać jej rubinowy śmiech.
- Kasia jest z natury w letniej wodzie kąpana — z reguły najpierw robi, potem myśli.
- Kiedy nauczyciel zapytał o definicję frazeologizmu, miałem odpowiedź na przodzie języka, ale nie mogłem sobie jej przypomnieć.
- Sąsiedzi od lat pienią nam oczy obiecując, że w końcu uprzątną teren przed swoją posesją. Oczywiście nigdy tego nie zrobią.
- Nie lubię ludzi, którzy nieustannie szukają dziury w połówce — zawsze narzekają i psują innym nastrój.
Uzupełnianie
W poniższym zadaniu należy dopisać brakującą część związku frazeologicznego. Dodatkowo można poprosić dzieci o wyjaśnienie znaczenia poszczególnych wyrażeń.- kłamać jak z… [Kłamać jak z nut — mówić kompletną nieprawdę]
- być … w głowie [być oczkiem w głowie — być czyimś ulubieńcem]
- … przysługa [niedźwiedzia przysługa — przysługa, której rezultat jest odwrotny do oczekiwanego]
- walczyć z … [walczyć z wiatrakami — zmagać się z wyimaginowanym przeciwnikiem; toczyć bezcelowe boje]
- gruba … [gruba ryba — bardzo ważna presona; szycha]
- wzrok … [wzrok bazyliszka — przeszywające, nieżyczliwe spojrzenie]
- kość … [kość niezgody — probelmatyczna kwestia]
- bajońskie … [bajońskie sumy — ogromne ilości pieniędzy]
Dokańczanie dłuższych związków frazeologicznych
Wiele związków frazeologicznych ma postać dłuższych zdań. W tym przypadku trzeba się szczególnie pilnować, bo przekręcenie nawet jednego wyrazu może skończyć się stylistyczną klapą. Aby uniknąć wpadki, trzeba ćwiczyć — na przykład dokańczając poniższe zdania:- Iść jak na … [Iść jak na ścięcie — mieć przeczucie, że sprawy mogą nie potoczyć się po naszej myśli]
- Trafić jak … [trafić jak kulą w płot — popełnić gafę; zrobić lub powiedzieć coś zupełnie nietrafionego
- Mieć serce na… [mieć serce na dłoni — być przyjazną, dobrze nastawioną do ludzi osobą, która zawsze jest gotowa pomóc]
- Robić maślane… [robić maślane oczy — usiłować zwrócić czyjąś uwagę; przymilać się]
- Wybić sobie coś… [Wybić sobie coś z głowy — porzucić pomysł]
- Nie posiadać się… [nie posiadać się z radości — ogromnie się cieszyć]
- Bujać w … [Bujać w obłokach — marzyć, być oderwanym od rzeczywistości]
- Poruszyć niebo … [Poruszyć niebo i ziemię — zrobić wszystko, co w naszej mocy]
- Robić z igły … [Robić z igły widły — wyolbrzymiać; przedstawiać problem większym niż jest]
Ćwiczenie związków frazeologicznych z mitologii
Mitologia jest jednym z najbogatszych źródeł związków frazeologicznych. Uczniowie powinni umieć zdefiniować najpopularniejsze wyrażenia, takie jak:- Być między Scyllą a Harybdą — znajdowąc się w sytuacji bez wyjścia
- Koń trojański — podstęp; sprytny plan jak pokonać przeciwnika tak, żeby zupełnie się tego nie spodziewał
- Pyrrusowe zwycięstwo — pozorne zwycięstwo; wygrana, która została okupiona ogromnymi stratami
- Spartańskie wychowanie — wychowanie polegające na utrzymywaniu dyscypliny i przebiegające w surowych warunkach
- Stajnia Augiasza — miejsce okropnie brudne, zaniedbane
- Drakońskie prawo — niezwykle surowe przepisy
- Puszka pandory — sytuacja, wyzwalająca ciąg tragicznych zdarzeń
- Róg obfitości — urodzaj, bogactwo
- Syzyfowa praca — próżny trud; praca, która nie daje rezultatów
- Wizja Kasandry — przepowiednia porażki, klęski
Ćwiczenie związków frazeologicznych z Biblii
Biblia to księga bazująca na przenośniach. Nic więc dziwnego, że to właśnie z najważniejszej księgi chrześcijan pochodzi ogromna liczba związków frazeologicznych, które weszły do powszechnego użycia.Poniżej znajdziecie listę tych biblizmów, które szczególnie często spotyka się na testach w szkole podstawowej. Przy okazji możecie sprawdzić, czy dzieci znają ich etymologię.
- Ciemności egipskie — nieprzeniknione ciemności [ciemności były jedną z plag, które Bóg sprowadził na Egipt, aby uwolnić Izraelitów]
- Sodoma i Gomora — miejsce rozpusty, rozpasania [Miasta zniszczone przez Boga ze względu na panujące tam zepsucie]
- Zakazany owoc — grzech [Ewa skusiła Adama do zjedzenia jabłka z Drzewa Poznania Dobra i Zła, mimo że Bóg zakazał sięgać po ten owoc]
- Trąby jerychońskie — przenikliwy, głośny dźwięk [Izraelici pokonali mury Jerycha właśnie za pomocą decybeli wytwarzanych przez trąby]
- Wieża Babel — sytuacja, w której panuje niezrozumienie; brak możliwości osiągnięcia kompromisu [Bóg poplątał języki ludziom budującym wieżę Babel w ramach kary]
Czy przysłowia yo związki frazeologiczne
Szczególnym rodzajem związków frazeologicznych są przysłowia. Wyrażenia te mają z reguły charakter dydaktyczny, więc tym bardziej warto upewnić się, że dzieci umieją dokończyć i wytłumaczyć poniższe:- Gdzie kucharek sześć tam… [Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść — liczba zaangażowanych w daną sprawę osób nie zawsze przekłada się na najlepsze efekty.
- Gdyby kózka nie skakała… [Gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała — o konsekwencjach swojego postępowania lepiej myśleć zawczasu]
- Biednemu wiatr… [Biednemu wiatr w oczy — kiedy będąc w nieciekawym położeniu, nasza sytuacja dodatkowo się pogarsza]
- Cicho jak makiem… [cicho jak makiem zasiał — tak cicho, że nie słychać ani jednego szmeru]
- Dobrymi intencjami… [Dobrymi intencjami jest wybrukowane piekło — czasami chcąc zrobić dla kogoś coś dobrego, możemy zaszkodzić]
- Im dalej w las, tym… [Im dalej w las, tym więcej drzew — im bardziej zgłębiamy temat, tym bardziej staje się on skomplikowany]
- Czego Jaś się nie nauczy, tego… [Czego się Jaś nie nauczy, Jan nie będzie umiał — jeśli nie nabędziemy pewnych nawyków za młodu, nie będziemy ich stosować w późniejszym życiu]
- Co nagle to … [Co nagle, to po diable — podejmowanie decyzji pochopnie z reguły się nie opłaca]
- Mowa jest srebrem, a milczenie … [Mowa jest srebrem, a milczenie złotem — czasem lepsze rezultaty można osiągnąć nic nie mówiąc ,niż mówiąc za dużo]
- Bez pracy nie ma… [Bez pracy nie ma kołaczy — żeby osiągnąć jakiś cel, trzeba się napracować]
- Darowanemu koniowi nie … [Darowanemu koniowi nie zaglądą się w zęby — jeśli coś otrzymujemy w prezencie nie należy narzekać na jakość danej rzeczy]
- Dzieci i ryby … [Dzieci i ryby głosu nie mają — dzieci nie powinny mieszać się w sprawy dorosłych]
- Lepszy wróbel w garści niż … [Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu — lepiej zadowolić się mniejszym zyskiem niż ryzykować]