Leśmianizmy i... jesieniara. Neologizmy w języku nie takie straszne, jak je malują [PRZYKŁADY]

Neologizmy - co to? Przykłady i rodzaje neologizmów — Co to jest neologizm? Przykłady i rodzaje neologizmów Fot. Pexels / Tima Miroshnichenko

Neologizm to nowy wyraz, który dotąd nie istniał w języku i powstał zgodnie z regułami słowotwórstwa.

Rodzaje neologizmów to obiegowe (neologizmy słowotwórcze, neologizmy frazeologiczne, neologizmy znaczeniowe) i neologizmy artystyczne, w tym neologizmy poetyckie.

Przykłady najnowszych neologizmów to np. śpiulkolot, dwudzionek, jesieniara.

Neologizmy

Czym są neologizmy? Neologizmy to mówiąc najprościej nowe słowa w języku polskim, powstałe oczywiście zgodnie z regułami słowotwórstwa. Neologizmy dzielimy przede wszystkim na obiegowe i artystyczne.

Wiele neologizmów pochodzi z socjolektu młodzieżowego, słyszymy je na co dzień, często nie zdając sobie sprawy z tego, że mamy do czynienia właśnie z neologizmami. Wiele tekstów poetyckich obfituje w neologizmy nazywane artystycznymi. Należą do środków poetyckich, które dzieci poznają już w podstawówce, a umiejętność ich rozpoznania wymagana jest na maturze.

Co to jest neologizm?

Jak tłumaczy "Słownik Języka polskiego" PWN, neologizm to "wyraz, zwrot lub znaczenie wyrazu nowo powstałe w jakimś języku". Neologizmem mogą być również słowo obce. Kluczowe jest, aby neologizm (inaczej: innowacja językowa) powstał zgodnie z zasadami słowotwórstwa języka polskiego.

Neologizmy często powstają w celach artystycznych, m.in. w poezji. Mogą być również formami językowymi, które wypełniają luki leksykalne w danym języku. Neologizmy, które zostały przyjęte do języka polskiego i są powszechnie stosowane w mowie i piśmie, tracą już innowacyjny charakter. Przeciwieństwem neologizmu jest archaizm, czyli element w języku, który wyszedł już z użycia i jest traktowany jako przestarzały.

Neologizmy: przykłady

Neologizmy dzielimy na neologizmy obiegowe i neologizmy artystyczne. Obiegowe nazywają nowe przedmioty, zjawiska i sytuacje, opisują ciągle zmieniającą się rzeczywistość i są (często bezwiednie) przez nas używane w powszechnym języku. Artystyczne z kolei są tworzone przez poetów (neologizmy poetyckie), pisarzy i wszelkiego rodzaju artystów w celu wyrażenia ekspresji artystycznej lub opisania wymyślonych przez nich zjawisk.

Do neologizmów obiegowych zaliczamy np. parawaning, czyli zjawisko rozkładania parawanów na plaży w czasie wakacji, które stało się bardzo popularne.

Youtuberka, instagramerka czy influencerka to także neologizmy, ponieważ opisują zawody/aktywności nieistniejące jeszcze kilka lat temu, nowe zjawisko musiało zostać nazwane przez nowe słowo.

Upupić jest za to neologizmem artystyczny używany w "Ferdydurke" przez Witolda Gombrowicza. Upupić oznaczało traktować kogoś infantylnie, z góry, niczym dziecko, zakładając jego naiwność i co za tym idzie podległość. Pochodzi od słowa pupa, które jest infantylne, dziecinne, zabawne.

Wśród neologizmów możemy wymienić także słowa znane z ostatnich lat jak śpiulkolot, dwudzionek, jesieniara, alternatywka. Wiele neologizmów obiegowych pochodzi z socjolektu młodzieżowego, ponieważ to właśnie młodzież jest najbliżej nowych zjawisk, mody, zmieniającej się popkultury, z której najczęściej pochodzą neologizmy obiegowe.

Z neologizmami kojarzyć powinniśmy także konkretnych autorów, których dzieła bogate są w słowa tworzone przez nich na potrzebę nazwania uczuć i świata z ich perspektywy. Bolesław Leśmian, Witold Gombrowicz czy Miron Białoszewski są autorami, których kojarzyć trzeba z neologizmami, w które ich styl obfitował.

Neologizmy obiegowe: rodzaje neologizmów

neologizmy słowotwórcze – powstały z istniejących już słów (lub używanych powszechnie skrótów). Składają się z cząstek rodzimych oraz nowych końcówek. Przykłady: jadłodajnia (jadło-dajnia), betoniarka (betoni-arka), supergwiazda (super-gwiazda), frytkownica (frytko-wnica), alternatywka (alternatyw-ka), bloger (blog-er), plażing (plaż-ing), zapodać (za-podać), PeKaO (od PKO),

neologizmy frazeologiczne – nowatorskie połączenia istniejących już w języku wyrazów, jak: bank krwi, próg podatkowy, szara strefa, margines społeczny, pirat drogowy, zielone światło,

neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy) – dobrze znane wyrazy, które są używane w zupełnie nowym znaczeniu. Owo znaczenie mogło powstać w języku polskim lub zostać zapożyczone z języka obcego. Przykłady: korek (kiedyś: zatyczka do wina, dzisiaj: zatłoczona jezdnia), wóz (kiedyś: wóz z zaprzęgniętym koniem, dzisiaj: potoczna nazwa samochodu), komórka (kiedyś: małe pomieszczenie, dzisiaj: telefon komórkowy), suchar (kiedyś: kromka suchego chleba, dzisiaj: siermiężny żart),

zapożyczenia z obcych języków: cappuccino, peeling, wizażysta, selfie.

Neologizmy artystyczne: neologizmy poetyckie

Neologizmy artystycze powstały wyłącznie na potrzeby sztuki (literatury, poezji) i zostały sztucznie stworzone przez artystów. Neologizmy tworzył m.in. Witold Gombrowicz w "Ferdydurke" ("bazyłiszkowato", "bokobrodaty", "hidajgęba", "uliścienie", "unaiwniać", "pieronek", "drobnoinżynierkowaty", "belferskość", "wiepwsioski") czy Stanisław Lem w swojej twórczości ("cyberycerz", "zopki – eutopki", "kolojda", "sklerozja", "straszyna", "śmietnice").

Neologizmy poetyckie to rodzaj neologizmów artystycznych, które powstały w poezji. Najpopularniejszymi twórcami neologizmów poetyckich w polskiej kulturze są: Bolesław Leśmian i Miron Białoszewski.

Neologizmy Bolesława Leśmiana

Neologizmy, które tworzył w swojej twórczości poetyckiej Boleslaw Leśmian (1877-1937), zyskały nawet nazwę: leśmianizmy. Poeta tworzył je m.in. poprzez dodawanie przyrostków ("zmorowanie") i przedrostków ("bezbożyna") albo kontaminację, czyli połączenie dwóch słów albo wyrażeń (np. "bylejaczyć"). Przykłady leśmianizmów można znaleźć m.in. w poemacie "Pan Błyszczyński":

Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,
Gdzie się cud rozrasta w zgrozę i bezprawie.
Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu
I utrwalił na podśnionej drzewom trawie.

Kiedy zmory są zajęte przyśpieszonym zmorowaniem
Między mgłą a niebem, między mgłą a wodą -
Zielna zjawa swe dłonie zbezcieleśnia ze łkaniem
Nad paprocią - nad pokrzywą - nad lebiodą.

W takiej chwili Bóg przelatał, pełen wspomnień wiekuistych,
Ścieżką podobłoczną - właśnie, że tułaczą -
I przystanął na zbiegu dwojga tęsknot gwiaździstych,
Gdzie się widma migotliwie bylejaczą.

Zaszumiało jaworowo, ale chyba wbrew jaworom -
Samym cisz zamętem, samą cisz utratą...
"Kto te szumy narzucił moim dumnym przestworom?
Kto ten ogród roznicestwił tak liściato?..."(...)

Neologizmy Mirona Białoszewskiego

Miron Białoszewski (1922-1983) był, podobnie jak Bolesław Leśmian, mistrzem neologizmów, ale tworzył je zupełnie inaczej: poprzez zabawę z językiem polskim. Artysta celowo deformował słowa: przekręcał je, łączył, rozbijał na cząstki. Przykładem neologizmów Mirona Białoszewskiego jest jego krótki wiersz "Mironczarnia", którego już sam tytuł jest neologizmem pochodzącym od imienia Miron:

męczy się człowiek Miron męczy
znów jest zeń słów niepotraf
niepewny cozrobień
yeń

Warto również przytoczyć wiersz o tytule (który również jest neologizmem) "Namuzowywanie":

Muzo
Natchniuzo

tak
ci
końcówkowuję
z niepisaniowości

natreść
mi
ości
i
uzo

Neologizmy: zasady tworzenia

Mimo że neologizmy powstają w reakcji na zmiany zachodzące w rzeczywistości lub są tworem ludzkiej wyobraźni, podlegają one określonym zasadom. Neologizmy są uważane za poprawne, jeśli są zgodne z regułami słowotwórstwa języka polskiego i są możliwe do wymówienia.

Często nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele neologizmów używamy każdego dnia. Neologizmy popularne w ostatnich latach, to m.in., takie słowa, jak: youtuber i youtuberka, plażing, influencer i influencerka, instagramer i instagramerka, jesieniara, dzban, sztos, beka czy eluwina.

Czytaj także: