Kartka papieru, ołówek i ręka dziecka
Odmiana rzeczowników - przez co odmienia się rzeczownik? pixabay/ sweetlouise
Reklama.
  • Odmiana rzeczowników. Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby.
  • Rzeczownik – odmiana przez przypadki oraz odmiana przez liczby: jak się jej nauczyć?
  • Rzeczownik o nietypowej odmianie i rzeczownik nieodmienny – jak wyglądają i, jak je rozpoznać?

    • Rzeczownik odmiana i rodzaje rzeczowników

    Tak jak to już było powiedziane, rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki. Zanim jednak nauczymy dziecko, w jaki sposób odmieniać rzeczownik, warto powiedzieć kilka słów o rodzaju rzeczownika.
    Jest to część mowy, która w języku polskim posiada jasno określony i niezmienny rodzaj. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej ze względu na rodzaje dzielimy na:
    - męskie – zazwyczaj kończą się spółgłoską (but, kot), niekiedy "-o" (dziadunio) lub "-a" (mężczyzna, sędzia), lub "-y" (myśliwy, leśniczy).
    - żeńskie – zazwyczaj kończą się na samogłoskę (perła, żarówka, żyrafa) lub "-i" (gospodyni, wykładowczyni), a czasami na spółgłoskę (mysz, krew).
    -nijakie – najczęściej kończą się na "-o" (np. oko, dziecko), "-e" (powietrze), "-ę" (zwierzę, prosię). Rodzaj nijaki mają również rzeczowniki pochodzenia łacińskiego, które są zakończone na "-um" (liceum, muzeum).
    Z kolei rzeczowniki w liczbie mnogiej mogą być:
    - męskoosobowe – najczęściej są to te rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej mają rodzaj męski. Łączą się z zaimkiem "ci" (profesorowie, filozofowie, kochankowie).
    - niemęskoosobowe – zazwyczaj są to pozostałe rzeczowniki. W mianowniku liczby mnogiej łączą się one z zaimkiem "te" (charaktery, maniery).
    Na przestrzeni lat – wraz z rozwojem historii języka – niektóre wyrazy zmieniały swój rodzaj. Widać to na przykład w utworach, pochodzących sprzed kilkuset lat. Jednak zasadniczo w synchronicznym ujęciu języka, rodzaje w przypadku rzeczownika pozostają niezmienne. Zupełnie inaczej jest na przykład z czasownikiem.

    Odmiana rzeczowników – podział rzeczowników

    Warto też powiedzieć kilka słów o podziale, zanim przejdzie się do odmiany rzeczowników.
    Rzeczowniki w języku polskim możemy podzielić na kilka zasadniczych kategorii. Oto one:
    - żywotne i nieżywotne – żywotne oznaczają ludzi i zwierzęta, nieżywotne zaś wszystkie przedmioty, a także rośliny;
    - własne i pospolite – rzeczowniki własne to po prostu te, które określają nazwy własne (np. imiona, nazwy państw itd.), piszemy je wielką literą. Z kolei pospolite to wszystkie pozostałe i piszemy je małą literą;
    - osobowe i nieosobowe – osobowymi określa się jedynie ludzi, zaś nieosobowymi zwierzęta, rośliny i przedmioty;
    - abstrakcyjne i konkretne – rzeczowniki abstrakcyjne to nazwy uczuć, cech, spostrzeżeń itd. Rzeczowniki konkretne z kolei mogą dotyczyć przedmiotów, ludzi, zwierząt i innych namacalnych rzeczy.

    Rzeczowniki odczasownikowe – gerundia

    Chociaż zazwyczaj dzieci nie mają problemu z rozpoznaniem części mowy, jaką jest czasownik, to może się tak zdarzyć, gdy rzeczownik ukrywa się pod postacią czasownika. Mówimy wówczas o rzeczownikach odczasownikowych (gerundia).
    Czym są rzeczowniki odczasownikowe? Najczęściej są zakończone na "-anie", "-enie", "-cie", np. targanie, bieganie, mycie. Kiedy zapoznajemy uczniów z odmianą rzeczownika, ale także wyjaśniamy, czym rzeczownik jest, nie możemy zapominać o tym, by wyjaśnić im, czym są rzeczowniki odczasownikowe.
    W języku polskim mamy też rzeczowniki pochodzące od innych części mowy, np. rzeczowniki odprzymiotnikowe. Najbardziej znane są jednak rzeczownikowi odczasownikowe.

    Rzeczownik odmienia się przez…?

    Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Przyjrzyjmy się najpierw temu pierwszemu zagadnieniu. Odmiana przez przypadki nazywana jest deklinacją. Oprócz rzeczownika deklinują się także: przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne, a także liczebniki.

    Rzeczownik – odmiana przez przypadki

    Jak w praktyce wygląda odmiana rzeczowników? Skupmy się najpierw na odmianie rzeczownika przez przypadki. W naszym języku mamy 7 przypadków:
    Mianownik (M.) – kto? Co? (jest) np. kot, żyrafa, dziecko
    Dopełniacz (D.) – kogo? Czego? (nie ma) np. kota, żyrafy, dziecka
    Celownik (C.) – komu? Czemu? (się przyglądam) np. kotu, żyrafie, dziecku
    Biernik (B.) – kogo? Co? (widzę) np. kota, żyrafę, dziecko
    Narzędnik (N.) – z kim? Z czym? (idę) np. z kotem, z żyrafą, z dzieckiem
    Miejscownik (Msc.) – o kim? O czym? (myślę) np. o kocie, o żyrafie, o dziecku
    Wołacz – O! np. (kocie!, żyrafo!, dziecko!).
    Jak nauczyć dziecko odmieniać rzeczownik przez przypadki? Przede wszystkim warto pokazać pewne schematy. Zazwyczaj dany rzeczownik da się podzielić na temat i końcówkę (np. kot ø, kot-a, kot-u, kot-a, kot-em, koci-e, koci-e). Symbol "ø" oznacza brak końcówki. Najczęściej brak końcówki występuje w mianowniku, choć nie jest to regułą.
    Często dana końcówka informuje nas o tym, w jakim przypadku występuje dany wyraz. Nie jest tak jednak zawsze, ponieważ w niektórych przypadkach formy wyglądają identycznie. Zwróćmy uwagę na dopełniacz i biernik wyrazu "kot". Zarówno w dopełniaczu, jak i w bierniku brzmi on „kota”.
    Najważniejszą informacją, która podpowiada nam, w jakim przypadku znajduje się konkretny wyraz, jest więc cały kontekst wypowiedzi, np. zdanie. Osoby, które mają wątpliwości, w jaki sposób deklinować rzeczownik (i nie tylko), mogą zajrzeć do internetowego słownika gramatycznego języka polskiego, który znajduje się tutaj.

    Rzeczownik – odmiana przez przypadki a oboczności

    Co uważniejsi zwrócili uwagę na to, że w odmianie przez przypadki rzeczownik "kot" zmienił swój temat (kot-a, koci-e). Takich rzeczowników jest więcej. Zmianę w temacie (rdzeniu) wyrazu nazywa się obocznością tematu.
    Oboczność tematu to nic innego jak wymiana głosek w temacie rzeczownika. Zmianie mogą ulegać zarówno samogłoski (np. lód; lod-u), jak i spółgłoski (kot koci-e; szkoła szkol-e). Niekiedy zmianom w temacie ulegają jednocześnie spółgłoski i samogłoski. Ma to miejsce w wyrazach: odwag-a odwadz-e czy gwiazd-a gwieździ-e.
    Z wymianą głosek w temacie danego wyrazu ma związek także zjawiska, które nazywamy skróceniem i rozszerzeniem. Skrócenie występuje, gdy w temacie odmienionego przez przypadek rzeczownika zabraknie danej głoski, np. bez bz-u (w temacie zabrakło "e"). Rozszerzenie zaś występuje, gdy do tematu odmienionego przez przypadek rzeczownika dodaje się daną głoskę. Widać to na przykładzie wyrazu matk-i; matek ø; matk-ami.
    Zjawisko oboczności występuje także w przypadku homonimów, czyli wyrazów o takim samym brzemieniu, ale innym znaczeniu. I tak na przykład na warsztat możemy wziąć wyrazy: uszy (1. w znaczeniu narząd do słuchania 2. w znaczeniu uchwyty na przykład przy kubku czy w torbie) oraz oko (1. Narząd, który służy do patrzenia 2. Elementy, które tworzą się, np. na zupie).
    W tych przypadkach oboczności będą dobrze widoczne. Każdy z nas ma dwoje uszu, ale torba ma dwa ucha. Ludzie mają dwoje oczu, a na rosole widać oka.

    Rzeczownik – odmiana przez liczby

    Rzeczownik odmienia się nie tylko przez przypadki, ale także przez liczby. Zazwyczaj dzieci, które dopiero co przyswajają wiedzę na temat odmiany rzeczownika przez liczby, nie mają problemu z tym zagadnieniem.
    Rzeczownik odmienia się przez liczby: pojedynczą i mnogą (np. kot, koty; szkoła, szkoły itd.). W wielu przykładach odmiana rzeczownika przez liczby okazuje się banalnie prosta. Warto jednak zwrócić uwagę na mniej typowe sytuacje, np. gdy:
    - niektóre rzeczowniki posiadają jedynie liczbę pojedynczą, np. młodzież, chłopstwo, żelazo, drewno, zieleń, piękno;
    - niektóre rzeczowniki posiadają jedynie liczbę mnogą, np. skrzypce, spodnie, sanki, usta, Alpy Katowice, Chiny, Niemcy.
    Nie warto więc na siłę wymyślać liczby pojedynczej czy liczby w mnogiej, w przypadkach, gdy dany wyraz jej nie posiada. Rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki, warto jest więc ćwiczyć tę odmianę jednocześnie. Oto przykład:
    M. koń (liczba pojedyncza); konie (liczba mnoga)
    D. konia (liczba pojedyncza); koni (liczba mnoga)
    C. koniowi (liczba pojedyncza); koniom (liczba mnoga)
    B. konia(liczba pojedyncza); konie (liczba mnoga)
    N. z koniem (liczba pojedyncza); z końmi (liczba mnoga)
    Msc. o koniu (liczba pojedyncza); o koniach (liczba mnoga)
    W. koniu! (liczba pojedyncza); konie! (liczba mnoga)
    Chcąc poćwiczyć z dzieckiem odmianę rzeczownika przez liczby i przypadki, można wykonywać podobne ćwiczenie z innymi wyrazami. Przy okazji można dzielić konkretny wyraz na temat i końcówkę, a także wypisywać oboczności, jeśli takie występują.

    Rzeczownik o nietypowej odmianie

    Rzeczownik o nietypowej odmianie może sprawiać dzieciom najwięcej problemów. O niektórych z nich zostało już trochę powiedziane, jednak zbierzmy te informacje w jedną całość. Rzeczownik o nietypowej odmianie występuję, gdy:
    - nie odmienia się tak, jak standardowy rzeczownik, a liczba pojedyncza zupełnie różni się od liczby mnogiej. Przyjrzyjmy się jednemu z najbardziej znanych przypadków, czyli rzeczownikowi "człowiek":
    M. człowiek (liczba pojedyncza) ludzie (liczba mnoga)
    D. człowieka (liczba pojedyncza) ludzi (liczba mnoga)
    C. człowiekowi (liczba pojedyncza) ludziom (liczba mnoga)
    B. człowieka (liczba pojedyncza) ludzi (liczba mnoga)
    N. z człowiekiem (liczba pojedyncza) z ludźmi (liczba mnoga)
    Msc. o człowieku (liczba pojedyncza) o ludziach (liczba mnoga)
    W. człowieku! (liczba pojedyncza) ludzie! (liczba mnoga)
    Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku rzeczownika rok (liczba pojedyncza: rok, liczba mnoga: lata; czy rzeczownika dech; tchu).
    - nie posiada liczby mnogiej (tzw. singularia tantum – tylko pojedyncze). Brak liczby mnogiej wynika ze znaczenia tych wyrazów;
    - nie posiada liczby pojedynczej (tzw. pluralia tantum – tylko liczba mnoga). Brak liczby pojedynczej wynika w tym przypadku nie z rzeczywistości, ale z tradycji językowej. Relikty liczby podwójnej, której dziś nie ma już w języku polskim, można dostrzec w przysłowiach i nie tylko, np. chwycić przedmiot rękoma lub mądrej głowie dość dwie słowie;
    - rzeczownik jest pochodzenia łacińskiego i kończy się na "-um", np. liceum, muzeum, gimnazjum. Rzeczowniki te w liczbie pojedynczej we wszystkich przypadkach wyglądają tak samo, zaś w liczbie mnogiej odmieniają się. Przyjrzyjmy się odmianie jednego z nich:
    M. muzeum (liczba pojedyncza) muzea (liczba mnoga)
    D. muzeum (liczba pojedyncza) muzeów (liczba mnoga)
    C. muzeum (liczba pojedyncza) muzeom (liczba mnoga)
    B. muzeum (liczba pojedyncza) muzea (liczba mnoga)
    N. z muzeum (liczba pojedyncza) z muzeami (liczba mnoga)
    Msc. o muzeum (liczba pojedyncza) o muzeach (liczba mnoga)
    W. muzeum! (liczba pojedyncza) muzea! (liczba mnoga)
    Rzeczownik o nietypowej odmianie zakończony na "-um" podobnie będzie odmieniał się także w przypadku innych wyrazów, np. forum czy akwarium;
    - rzeczownik o nietypowej odmianie występuje także wówczas, gdy mamy do czynienia z rzeczownikami szczątkowymi. Weźmy sobie za przykład deklinację rzeczownika "deszcz":

    M. deszcz [liczba pojedyncza] deszcze (daw. dżdże) [liczba mnoga]
    D. deszczu (daw.dżdżu) [liczba pojedyncza] deszczy (daw. dżdżów, dżdży) [liczba mnoga]
    C. deszczowi (daw. dżdżowi) [liczba pojedyncza] deszczom (daw. dżdżom) [liczba mnoga]
    B. deszcz [liczba pojedyncza] deszcze (daw. dżdże) [liczba mnoga]
    N. z deszczem (daw. z dżdżem) [liczba pojedyncza] z deszczami (daw. z dżdżami) [liczba mniga]
    Msc. o deszczu (daw. o dżdżu) [liczba pojedyncza] o deszczach (daw. o dżdżach) [liczba mnoga]
    W. deszczu! (dżdżu!) [liczba pojedyncza] deszcze! (daw. dżdże) [liczba mnoga]
    Pełna odmiana tego rzeczownika w dawnej formie już zanikła. Jego relikty widać w literaturze czy przysłowiach.

    Rzeczownik nieodmienny

    Nie wszystkie rzeczowniki w języku polskim się odmieniają. Wbrew pozorom rzeczowników nieodmiennych jest całkiem sporo. Są to przede wszystkim wyrazy zapożyczone z innych języków.
    Rzeczownik nieodmienny może kończyć się na:
    - literę "u", np. tabu, emu, guru, wudu, kakadu;
    - "ao" lub "oa", np. np. kakao, boa;
    - literę "i", np. kiwi, salami, safari, alibi;
    - z sylabą akcentowaną na końcu, np. attaché, menu, jury;
    - inne: espresso, Tokio, cappuccino, Monako.
    Rodzime rzeczowniki, które również się nie odmieniają, występują w języku polskim. Jest ich jednak znacznie mniej. Przykładem takich wyrazów mogą być: kuku czy widzimisię.
    Odmiana rzeczowników, choć z pozoru wydaje się prosta, może niekiedy przysporzyć sporo problemów. Jednak po omówieniu tego, przez co i w jaki sposób odmienia się rzeczownik, przykładach odmiany przez przypadki, a także zagadnień, jakimi są rzeczowniki o nietypowej odmianie czy rzeczownik nieodmienny, nie powinniśmy mieć żadnych problemów z rzeczownikiem.
    Pamiętajmy, że praktyka czyni mistrza. Jeśli chcecie, by wasze dziecko płynnie odmieniało rzeczownik przez liczbę i przez przypadki – po prostu ćwiczcie. Powodzenia!