Rzecznik Praw Dziecka: Konwencja o Prawach Dziecka nie jest martwym prawem

Nie zgadzam się z tezą, że to martwe prawo. Konwencja na państwa, które ją ratyfikowały nakłada określone obowiązki, a państwo urzeczywistnia jej zapisy w konkretnych przepisach prawa wewnętrznego. Zatem tam należy szukać sankcji za nieprzestrzeganie jej postanowień. Jestem przekonany, że jest ona impulsem ożywiającym systemy prawne, które nieustannie ewaluują w kierunku polepszenia losu dzieci. Ten najważniejszy dokument, określający i chroniący prawa dzieci, przede wszystkim wskazuje Państwom-Stronom właściwy kierunek działań – jest dla nas takim prawnym drogowskazem w dążeniach do zapewnienia jak najlepszej ochrony dzieci we wszystkich obszarach życia – od edukacji, wychowania, ochrony przed przemocą, poprzez zabezpieczenie ochrony zdrowia czy godziwych warunków socjalnych.

To dokument, który na język prawa przełożył myśl filozoficzno-pedagogiczną Janusza Korczaka, pokazującą, że kluczowa jest dziecięca podmiotowość, szanowanie zdania i uczuć młodego człowieka, pozwalanie mu to zdanie wyrażać i zawsze tak słuchać dziecka, by miało ono poczucie, że jest usłyszane i wysłuchane.

Trudno dziś wyobrazić sobie ochronę praw dziecka bez Konwencji, dokumentu o znaczeniu podstawowym dla międzynarodowej ochrony praw człowieka. Przecież od praw dziecka zaczynają się prawa człowieka… Konwencja stawia wymagania, nakazuje, ale przede wszystkim w sposób integralny pozwala określić obowiązki dorosłych względem najmłodszych.

Warto przypomnieć, że dla nas – obywateli Rzeczypospolitej ma wyjątkowe znaczenie, bowiem jej powstanie jest jednym z najcenniejszych polskich osiągnięć na arenie międzynarodowej. To u nas – w Polsce - zrodziła się koncepcja jej stworzenia, to od nas w 1979 roku wyszedł impuls do jej uchwalenia, to wkład naszych naukowców pozwolił na zafunkcjonowanie międzynarodowego dokumentu nazywanego dzisiaj często Światową Konstytucją Praw Dziecka. Powinniśmy być z tego dumni – ale szlachectwo zobowiązuje, dlatego ciąży też na nas szczególny obowiązek nie tylko sumiennego przestrzegania przyjętych zobowiązań, ale również urzeczywistniania postanowień Konwencji w codziennym życiu.

Zmiany są olbrzymie. Przede wszystkim znacząco zmieniło się myślenie o samym dziecku. Dzisiaj chyba już nikt nie kwestionuje, że dziecko to człowiek. Kiedyś powszechne było takie stwierdzenie, że „dzieci i ryby głosu nie mają” – na szczęście słyszę to zdanie coraz rzadziej, a ostatnio wyłącznie prowokacyjnie od dziennikarzy. Odkąd zaczęto w dziecku dostrzegać człowieka, o co apelował już Janusz Korczak, zaczęliśmy poważnie dyskutować o godności i podmiotowości młodego człowieka, a to przełożyło się na konkretne zmiany zarówno świadomościowe, jak i prawne.

W Polsce zmieniła się koncepcja władzy rodzicielskiej. Dzisiaj dziecko nie jest już traktowane jako bezwzględna własność rodziców, dzisiaj zobowiązani są oni do jego podmiotowego traktowania. W 2010 roku wprowadziliśmy zakaz stosowania kar cielesnych jako metody wychowawczej, wcześniej w Konstytucji zapisaliśmy obowiązek wysłuchiwania dziecka zarówno przez organy władzy publicznej, jak i osoby odpowiedzialne za dziecko, wzmocniliśmy prawnokarną ochronę dzieci przed wszelkiego rodzaju przemocą, w szczególności seksualną, objęto wszystkie dzieci ubezpieczeniem zdrowotnym, zwiększono gwarancje procesowe dziecka, tak, aby nie było ono powtórnie wiktymizowane, w należyty sposób prawnie rozwiązano sytuacje konieczności zabezpieczenia dziecka, gdy rodzice nie dają gwarancji należytego sprawowania władzy rodzicielskiej.

To tylko niektóre przykłady pozytywnych zmian prawnych, a jest ich wiele. Bardzo istotnym elementem było również utworzenie niezależnej, konstytucyjnej instytucji kontroli sprawującej pieczę nad przestrzeganiem praw dziecka w Polsce – Rzecznika Praw Dziecka. Nasz kraj poszedł najdalej na świecie i dał polskiemu Rzecznikowi bardzo silne instrumentarium prawne i kompetencje do działania, a nasza ustawa o RPD jest dzisiaj wzorem dla innych państw, które tworzą taki urząd.

Chociaż na przestrzeni tych 25 lat od uchwalenia Konwencji o Prawach Dziecka wydarzyło się bardzo wiele pozytywnych rzeczy, to jako Rzecznik Praw Dziecka wciąż czuję niedosyt i ciągle wskazuję obszary ochrony praw dziecka, które można poprawić. Mam tu na myśli przede wszystkim ochronę dzieci przed przemocą, większą dostępność lekarzy specjalistów, właściwe zabezpieczenie socjalno-bytowe, monitorowanie losów małego dziecka, żeby nie mogło ”wypaść z systemu”, ale także sytuację dzieci z niepełnosprawnością. Kluczem dla zapewnienia lepszej ochrony praw dziecka jest niewątpliwie ciągłe podwyższenie kompetencji opiekunów, rodziców, a więc edukacja.

Nadal mamy wysoki wskaźnik procentowy osób dorosłych, które, pomimo istnienia prawnego zakazu, uważają stosowanie kar cielesnych, czyli de facto przemocy, jako skuteczną metodę wychowawczą – takich osób mamy aż 61 procent. Od 2008 r. udało nam się ten wskaźnik obniżyć o 18 punktów procentowych, jednak nadal przed nami bardzo dużo pracy. Psychologowie mówią, że wychowanie dziecka zaczyna się dwadzieścia lat przed jego przyjściem na świat. Ludzie wychowani w poczuciu własnych praw, z odpowiednio wysoką samooceną i poczuciem własnej wartości lepiej poradzą sobie z wychowaniem drugiego człowieka – własnego dziecka.

Samo ratyfikowanie Konwencji o Prawach Dziecka niestety nie rozwiązuje wszystkich problemów. Konwencja to nie czarodziejska różdżka, za dotknięciem której można zlikwidować wszystkie niedoskonałości relacji między światem dorosłych a światem dzieci. Od lat w zakresie ochrony praw dziecka różne państwa borykają się z problemami ubóstwa dzieci, niedożywieniem, a nawet głodem, wysoką śmiertelnością, pracą dzieci, handlem dziećmi, uczestnictwem najmłodszych w konfliktach zbrojnych, przemocą wobec dzieci – również seksualną, bezdomnością czy wyzyskiem.

Niewątpliwie Konwencja „działa”, bo stale uwrażliwia dorosłych na sprawy dzieci, upomina rządy poszczególnych państw o prawa dzieci, pobudza debatę społeczności międzynarodowej, wzmacnia walkę osób dopominających się o lepsze traktowanie najmłodszych. Konwencja obliguje państwa do większego zaangażowania w aktywność na rzecz ochrony dobra dzieci.

Niedawno, podczas Kongresu Praw Dziecka, na moje zaproszenie, Polskę odwiedziła Marta Santos Pais – Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ ds. Przemocy wobec Dzieci. Na spotkaniach dużo opowiadała o funkcjonowaniu Konwencji z globalnej perspektywy. Mówiła, jak wiele udało nam się już dokonać oraz jakie zadania jeszcze przed nami. Z uznaniem kładła nacisk na dobre prawodawstwo Polski, nasze cykliczne badania dotyczące sytuacji dzieci, wskazywała też, jak istotna jest walka z przemocą wobec dzieci, współpraca z organizacjami pozarządowymi i edukowanie społeczeństw w zakresie praw dziecka.

Jesteśmy na dobrej drodze, lecz nie możemy spoczywać na laurach. Musimy być wyczuleni na nowe zagrożenia, jakie niesie z sobą dynamicznie zmieniający się świat. Potrzebne jest nie tylko nieustanne doskonalenie wewnątrzpaństwowych systemów ochrony praw dziecka, ale również współpraca międzynarodowa w zakresie niesienia pomocy państwom, które mają największe problemy w realizacji postanowień Konwencji. Musimy także pamiętać, że przepisy prawa to nie wszystko. To od nas zależy, jaki będzie stopień przestrzegania praw dziecka.